Σύνοψη – Συμπεράσματα

Χρονικό

Στις 12 Απριλίου 2018 η αρχιγραμματεία του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων με ενημέρωσε ότι το Πατριαρχείο δεν χρησιμοποιεί τη λέξη «θαύμα» στα επίσημα κείμενά του. Την ίδια μέρα τούς απέστειλα το επίσημο αναρτημένο κείμενο, περί του Αγίου Φωτός, που εμπεριείχε την κρίσιμη λέξη. Από εκείνη τη στιγμή ξεκίνησε η διαδικασία αλλαγής του κειμένου.

Στις 23 Ιουνίου 2018 το Πατριαρχείο απέσυρε τη λέξη «θαύμα», όσον αφορά το Άγιο Φως. Το παλιό κείμενο αντικαταστάθηκε με μια εντελώς διαφορετική περιγραφή της τελετής που δεν μιλούσε για θαύμα.

Λίγες μέρες αργότερα, ο ίδιος ο Πατριάρχης Θεόφιλος Γ’, στην κατ’ ιδίαν συνάντηση που είχα μαζί του, δήλωσε ξεκάθαρα: «Δεν υπάρχει θαύμα». Μολαταύτα δεν απάντησε ξεκάθαρα στο ερώτημα “πώς ανάβει το Άγιο Φως”.

Ακολούθησε η φωτογράφιση της «Ακοίμητης Κανδήλας» -για πρώτη φορά στο χώρο φύλαξης- και η επιβεβαίωση ότι μπαίνει σβηστή μέσα στον Πανάγιο Τάφο. 

Το λογικό αδιέξοδο έδωσε τη θέση του σε μια αποκάλυψη που κανείς δεν την είχε φανταστεί και δεν έχει καταγραφεί μέχρι σήμερα: για περίπου 150 χρόνια, κάθε Μεγάλο Σάββατο, το καντήλι ανάβει πάνω από τον Τάφο του Ιησού από το χέρι του σκευοφύλακα με αναπτήρα (ή με τσακμάκι στα χρόνια πριν από τον αναπτήρα). Και όχι μόνο αυτό. Ανάβει και δεύτερο. Σαν «ασφαλιστική δικλίδα», όπως παραδέχθηκε ο σκευοφύλακας του Παναγίου Τάφου αρχιεπίσκοπος Ισίδωρος. 

Δηλαδή, η πρώτη κανδήλα δεν μπαίνει αναμμένη και στη συνέχεια σβήνει από κάποια… θεϊκή παρέμβαση (για να ξανανάψει μετά από λίγο), αλλά εισέρχεται σβηστή και ανάβει την ίδια στιγμή από ανθρώπινο χέρι. Το ίδιο ακριβώς συμβαίνει και με τη δεύτερη κανδήλα.

Η διαφορά είναι στη “λεπτομέρεια”

Αυτή ακριβώς η αποκάλυψη –«λεπτομέρεια που οι περισσότεροι δεν γνωρίζουν» (εννοούσε στην Αδελφότητα) την χαρακτήρισε ο Ισίδωρος- ήταν που συγκλόνισε το Πατριαρχείο. Δεν ήταν μόνο το γεγονός ότι ο εκάστοτε πατριάρχης ανάβει τα κεριά του από αναμμένη κανδήλα, αποκάλυψη που σόκαρε πολλούς πιστούς, αλλά ότι αυτή η κανδήλα εισέρχεται σβηστή και ανάβει μέσα στον Πανάγιο Τάφο, μπροστά στην νεκρική κλίνη, με αναπτήρα.

Η διαφορά (είσοδος αναμμένης κανδήλας – είσοδος σβηστής και άναμμα μπροστά στο Τάφο) μπορεί να φαίνεται ασήμαντη, καθώς δεν αλλάζει την ουσία περί ανυπαρξίας θαύματος, αλλά σε επίπεδο θρησκευτικής τελετουργίας είναι μεγάλη και ακόμα πιο σοκαριστική, καθώς παραπέμπει σε κοσμικό “μαγικό” τρικ, που μάλιστα, με διάφορες παραλλαγές, κρατάει πάνω από χίλια χρόνια.

Το 2018 που ερευνούσα το φαινόμενο, δεν συνειδητοποίησα αυτή τη διαφορά. Αργότερα κατάλαβα -μετά τις μηνύσεις και αγωγές, καθώς και τις νομικές ενέργειες να εξαφανιστεί το βίντεο του Ισίδωρου- ανακαλώντας από την μνήμη μου μια φράση του Αρίσταρχου, όταν του ανακοίνωσα ότι θα αποκαλύψω την αλήθεια (που όμως δεν ήξερε ποια ακριβώς): «Προσέξτε! Υπάρχει αλήθεια που μπορεί να μας ταρακουνήσει και αλήθεια που μπορεί να μας ισοπεδώσει»

Ο δήθεν “σφραγισμένος Τάφος μέχρι να μπει ο πατριάρχης”

Από τη στιγμή που βγαίνει ο σκευοφύλακας μέχρι τη στιγμή που εισέρχεται ο Πατριάρχης, ουδείς μπαίνει στο Ιερό Κουβούκλιο. Η πόρτα κλείνει με κορδέλα. Αντίθετα, το λεγόμενο “σφράγισμα” του Τάφου, που συμβαίνει αρκετή ώρα πριν μπει ο σκευοφύλακας, είναι λέξη που παραπλανά. Το μαλακό κερί που απλώνεται στην πόρτα, και στη συνέχεια το σφράγισμα αυτού με σφραγίδες από τον μουσουλμάνο θυρωρό του ναού της Αναστάσεως, είναι μια πράξη που συμβολίζει το «οἱ δὲ πορευθέντες ἠσφαλίσαντο τὸν τάφον σφραγίσαντες τὸν λίθον μετὰ τῆς κουστωδίας» (Κατά Ματθαίον, 27.66).

Σε πλήθος μέσων μαζική ενημέρωσης διαβάζουμε ότι «Ο τάφος σφραγίζεται με βουλοκέρι και οι ξύλινες πόρτες του ανοίγουν μόνο όταν φτάσει ο Έλληνας Πατριάρχης για να εισέλθει στον Τάφο».

Αυτό είναι ψευδές, και αποδεικνύεται από το γεγονός ότι το βουλοκέρι βγαίνει για να μπει, όχι ο πατριάρχης, αλλά ο σκευοφύλακας με την κανδήλα. Έτσι λοιπόν, μόλις ο Πατριάρχης εισέρχεται στον Πανάγιο Τάφο έχει μπροστά του -αποδεδειγμένα- δύο αναμμένα καντήλια. Εδώ πια δεν υποθέτουμε ούτε πιθανολογούμε. Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία από πού ανάβει το Άγιο Φως. Πέρα από την ιστορική μαρτυρία του αρχιεπισκόπου Ισίδωρου, το βίντεο που δείχνει το φως από το αναμμένο καντήλι, τη στιγμή που μπαίνει ο Πατριάρχης, είναι επίσης αδιάψευστος μάρτυρας.

Εκτός από τις αποκαλυπτικές μαρτυρίες ενός νυν και ενός πρώην σκευοφύλακα -του Ισίδωρου και του Νικηφόρου-, τα λόγια των Αγιοταφιτών αρχιεπισκόπων Αρίσταρχου, Κορνήλιου και Θεοφάνη επιβεβαίωσαν τη φυσική προέλευση του Αγίου Φωτός.

Τα στάδια της τελετής

Άρα τα στάδια της τελετής του Αγίου Φωτός, σύμφωνα με τις μαρτυρίες των πρωταγωνιστών αυτής και το οπτικοακουστικό υλικό, είναι τα ακόλουθα επτά:

• Τοποθέτηση, νωρίς το πρωί, μιας κόκκινης γυάλινης κανδήλας στον Πανάγιο Τάφο από τον αρχαιότερο των φυλάκων.
• Σφράγισμα με μαλακό κερί της θύρας του ιερού Κουβουκλίου, και σφραγίδες εις αυτό από τον θυρωρό του Ναού, εις ανάμνησιν του: «σφραγίσαντες τὸν λίθον μετὰ τῆς κουστωδίας» (Ματθ. κζ΄ 66)
• Απομάκρυνση του κεριού. Στη συνέχεια είσοδος και τοποθέτηση σβηστής κανδήλας στον Πανάγιο Τάφο από τον Σκευοφύλακα και Ηγούμενο του ναού της Αναστάσεως. Στη συνέχεια άναμμα αυτής και της κόκκινης γυάλινης κανδήλας. Κλείσιμο της πόρτας με κορδέλα.
• Λιτανεία Πατριάρχη και αρχιερέων, τρεις φορές γύρω από το ιερό Κουβούκλιο.
• Είσοδος του Πατριάρχη και του Αρμένιου ιερέα στον Πανάγιο Τάφο. (Τα τελευταία χρόνια εισέρχεται και ένας εκπρόσωπος της ισραηλινής αστυνομίας)
• Προσευχή του Πατριάρχη και του Αρμένιου ιερέα μπροστά από τον Πανάγιο Τάφο. Στη συνέχεια λήψη της φλόγας από μία από τις δύο αναμμένες κανδήλες.
• Διαμοιρασμός του Αγίου Φωτός πρώτα από τις δύο οπές, δεξιά (από τον ορθόδοξο Πατριάρχη) και αριστερά (από τον Αρμένιο ιερέα) του Κουβουκλίου. Στη συνέχεια έξοδος Πατριάρχη και Αρμένιου ιερέα, και διαμοιρασμός του Αγίου Φωτός στους πιστούς έμπροσθεν του Κουβουκλίου.

Δύο καντήλια για σιγουριά

Η ύπαρξη των δύο καντηλιών είναι ένας πρακτικά τέλειος -καθότι ασφαλής- μηχανισμός παραγωγής «θαύματος». Σχεδόν μηδενίζει την πιθανότητα να πάει κάτι στραβά. Ένα καντήλι μπορεί να σβήσει. Δύο καντήλια -σε διάστημα περίπου 45 λεπτών, από τη στιγμή που ανάβουν μέχρι την είσοδο του Πατριάρχη στον Πανάγιο Τάφο- σχεδόν αδύνατο.

Δεν γνωρίζουμε πότε ακριβώς άρχισαν να μπαίνουν τα δύο καντήλια. Γραπτές μαρτυρίες δεν υπάρχουν. Τόσο οι προηγούμενοι Πατριάρχες όσο και οι σκευοφύλακες που δεν είναι πια εν ζωή, πήραν το μυστικό μαζί τους. Ωστόσο, υπάρχουν δύο σημεία ως προς τη χρονολόγηση του τελετουργικού της κύριας κανδήλας, που οφείλουμε να τα προσέξουμε.

Το πρώτο είναι η μαρτυρία του σκευοφύλακα, που κάνει λόγο για κατασκευή της κανδήλας περί τα μέσα του 19ου αιώνα. Το δεύτερο, και ίσως πιο σημαντικό, είναι η αναφορά του Μηλιαρά στα 1934. Ο μακαριστός αρχιμανδρίτης γεννήθηκε το 1865 και εγκαταστάθηκε στα Ιεροσόλυμα σε ηλικία δεκαπέντε ετών, δηλαδή το 1880. Είναι προφανές λοιπόν πως όταν κάνει λόγο για ύπαρξη «λυχνίας» στο κεφάλαιο «Περιγραφή της συγχρόνου τελετής του αγίου φωτός», δεν αναφέρεται στα χρόνια της συγγραφής της μελέτης του, αλλά σε μια παράδοση που τη βρήκε ζωντανή όταν έφτασε στους Αγίους Τόπους. Βάσιμα λοιπόν μπορούμε να υποθέσουμε ότι το καντήλι του σκευοφύλακα εμφανίζεται στο τελετουργικό πριν από το 1880. Και πριν από την παρουσία της συγκεκριμένης κανδήλας στο τελετουργικό, πώς άναβε το Άγιο Φως; Μπορούμε να κάνουμε υποθέσεις, αλλά αδυνατούμε να απαντήσουμε με βεβαιότητα στο ερώτημα, καθώς οι σκεπτικιστές ταξιδιώτες που άφησαν γραπτές μαρτυρίες τους πρώτους αιώνες (κυρίως Άραβες) υποπτεύονταν και περιέγραφαν ένα σύνθετο τρόπο ανάμματος της φλόγας με κουτιά, σκοινιά και ειδικές ουσίες, που όλα μαζί δημιουργούσαν αυτανάφλεξη. Μόνο ένας τότε, ο Ibn al-Jawzi (+1256), σκέφτηκε απλά κάνοντας λόγο για κρυμμένο καντήλι σε μαρμάρινη κρύπτη. Έξι αιώνες αργότερα, το ίδιο ακριβώς (κρυμμένο καντήλι) υποστήριξε και ο επισκόπος Πορφύριος, όπως θα δούμε στη συνέχεια. Τίποτα δεν μπορούμε να αποκλείσουμε για εκείνη την εποχή. Ωστόσο, ένα μέρος που μοιάζει με μαρμάρινη κρύπτη, υπάρχει ακόμα και σήμερα στον Πανάγιο Τάφο, και δεν υπάρχει καμία πηγή που να εξηγεί το λόγο της ύπαρξής της.

“Κανένας δεν τολμά να πει την αλήθεια”

Η αναφορά, στον πρόλογο του βιβλίου μου, του Σταύρου Ζουμπουλάκη, προέδρου του Εφορευτικού Συμβουλίου της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος, είναι καίριας σημασίας:

“Ο Νικηφόρος Θεοτόκης δέχεται από τον Ελευθέριο Μιχαήλο τον Λαρισαίο το ερώτημα «πότερον ἀληθὲς ἢ πλάσμα τὸ ἐν τῷ θεοδέγμονι τοῦ Σωτῆρος τάφῳ κατὰ τὴν κυριώνυμον τοῦ Πάσχα ἡμέραν φαινόμενον φῶς;» Στην απάντησή του (23 Ιανουαρίου 1775), αφού διευκρινίσει αρχικά ότι όσα θα πει τα γνωρίζει ως αυτήκοος μάρτυρας κορυφαίων ανδρών της Εκκλησίας των Ιεροσολύμων, είναι απόλυτα σαφής για το τι στ’ αλήθεια συμβαίνει και για ποιο λόγο συγκαλύπτεται αυτή η αλήθεια:

Τί δὲ ἐν ταῖς καθ’ ἡμᾶς γίνεται ἡμέραις, τοῦτο ἐρῶ σοι, ὅπερ παρὰ τῶν κορυφαίων τοῦ τόπου ἐκείνου ἀκήκοα ἀνδρῶν, καὶ μάλα ἀξιοπίστων καὶ πάσης αἰδοῦς ἀξίων καὶ εὐλαβείας, ὧν τινες μὲν ἐν Κυρίῳ κεκοίμηνται, τινὲς δὲ ἔτι ἐν τῷ βίῳ περιάγουσιν. Οὐκ ἀπ’ οὐρανοῦ κατέρχεται, οὐδ’ ἀπὸ τοῦ τάφου ἀναβλύζει, ἀλλ’ ὁ ἐπὶ τὴν διακονίαν ταύτην ταχθεὶς ἀρχιερεὺς ἐν τῷ λεγομένῳ εἰσελθὼν Κουβουκλίῳ, τὸν πυρίτην παίων πῦρ ἐξάγει ἐπάνω τοῦ ζωοδόχου τάφου, εἶτα ἐφάψας τὰς ἐν τῷ τάφῳ πρότερον τριβείσας λαμπάδας κρατῶν ἐξέρχεται καὶ τὸ φῶς μεταδίδωσιν ὡς ἠγιασμένον τῇ ἐπαφῇ καὶ προσψαύσει τοῦ Παναγίου Τάφου. Καὶ ὁ μὲν ἀγελαῖος λαὸς ἐκ τοῦ τάφου τὸ φῶς ἐκεῖνο ἀναβλύσαν νομίζει, οὐδεὶς δ’ αὐτῷ τοὐναντίον εἰπεῖν θαρσεῖ, δεινόν τι παθεῖν δεδιττόμενος. Ὡς οὖν ὁρᾷς, οὐκ ἔστι πλάσμα, οὐδὲ γὰρ πλάττουσί τι ἢ κατασκευάζουσιν ὅλως, οὐδὲ δὴ τὸ γινόμενον κρύπτουσι κατ’ ἰδίαν ἐρωτηθέντες οἱ ἐκεῖ προεδρεύοντες, τὴν δὲ τοῦ χύδην λαοῦ τὴν ὑπόληψιν θεραπεῦσαι μὴ δυνάμενοι οἰκονομικῶς σιωπῶσι· καὶ γὰρ οὐδεμίαν ἐπιφέρει βλάβην ἡ τοιαύτη ὑπόληψις. (Κ. Ι. Δυοβουνιώτη, “Νικηφόρος ο Θεοτόκης”, ανάτυπο από το περιοδικό Νέα Σιών, Ιερόν Κοινόν του Παναγίου Τάφου, Ιεροσόλυμα 1913, σ. 15.)”

Απόδοση στη νεοελληνική: «Θα σου πω όμως και τι συμβαίνει στις μέρες μας, όσα έχω ακούσει από τους κορυφαίους άνδρες του τόπου εκείνου, οι οποίοι είναι εξαιρετικά αξιόπιστοι και άξιοι κάθε σεβασμού και ευλαβείας και από τους οποίους άλλοι μεν έχουν κοιμηθεί εν Κυρίω, ενώ άλλοι ζουν ακόμη. Δεν κατέρχεται [το Άγιον Φως] από τον ουρανό ούτε αναβλύζει από τον Τάφο, αλλά ο αρχιερέας που έχει ταχθεί σε αυτό το διακόνημα εισέρχεται στο λεγόμενο Κουβούκλιο, ανάβει φωτιά με το τσακμάκι του πάνω στον ζωοδόχο Τάφο και κατόπιν ανάβει τις λαμπάδες, οι οποίες προηγουμένως τριβείσας, εξέρχεται κρατώντας τις και μεταδίδει το φως, που έχει αγιαστεί από την επαφή και το άγγιγμα με τον Πανάγιο Τάφο. Και ο μεν απλός λαός νομίζει ότι το φως εκείνο αναβλύζει από τον Τάφο, κανείς όμως δεν τολμά να του αντιλέξει, γιατί όλοι φοβούνται μην πάθουν τίποτε φοβερό. Όπως βλέπεις λοιπόν, δεν υπάρχει απάτη ούτε επινοούν ούτε κατασκευάζουν τίποτε ούτε και αποκρύπτουν αυτό που συμβαίνει, αν ερωτηθούν κατ’ ιδίαν, αυτοί που κατοικούν εκεί, αλλά σιωπούν κατ’ οικονομίαν, επειδή δεν μπορούν να θεραπεύσουν την αντίληψη του χύδην λαού. Άλλωστε, η αντίληψη αυτή δεν προξενεί και καμία βλάβη».

Και συνεχίζει ο Ζουμπουλάκης: “Μπορεί η τεχνική της αφής του Αγίου Φωτός να είναι σήμερα διαφορετική, όλα τα άλλα όμως έχουν μείνει ίδια: οι Αγιοταφίτες γνωρίζουν την αλήθεια, την λένε ιδιωτικά αλλά δεν την ομολογούν δημόσια, είτε επειδή φοβούνται είτε γιατί δεν μπορούν να θεραπεύσουν τη γνώμη των πολλών (η διατύπωση «χύδην λαός» δεν έχει την απαξιωτική σημασία με την οποία την εννοούμε σήμερα), αφού άλλωστε μια τέτοια γνώμη δεν τους προκαλεί πνευματική βλάβη.”

Αυτά το 1775. Αν πρέπει να κρατήσουμε κάτι από την παραπάνω μαρτυρία του Αρχιεπισκόπου νότιων επαρχιών της Ρωσικής Αυτοκρατορίας -πέρα βέβαια από την αποκάλυψη ότι το Άγιο Φως ανάβει με τσακμάκι- είναι η επισήμανση του φόβου από τη δημόσια αποκάλυψη της αλήθειας και ότι αυτό που συμβαίνει δεν είναι απάτη, είναι αυτό που θέλει να ακούει ο απλός λαός. Όμως, «κατ’ ἰδίαν ἐρωτηθέντες» λένε την αλήθεια. Τη λένε άραγε; -και πόσοι;

“Θα μας κομματιάσουν αν το μάθουν”

Ακόμα πιο αποκαλυπτική είναι η γραπτή μαρτυρία του επισκόπου Πορφύριου, ιδρυτή της Ρωσικής Εκκλησιαστικής Αποστολής στην Ιερουσαλήμ το 1847. Επικαλούμενος τη συνομιλία του με τον πατριαρχικό εφημέριο, Επίσκοπο Φιλαδελφείας Διονύσιο (μετέπειτα Μητροπολίτη Βηθλεέμ), όπου ο τελευταίος τού αποκάλυψε ότι εξαιτίας του τεχνάσματος (“καντήλι κρυμμένο πίσω από μια κινούμενη μαρμάρινη εικόνα”) της αφής του Αγίου Φωτός, παραλίγο να εκτεθούν στον Ιμπραήμ, πασά της Αιγύπτου (γνωστό από την Ελληνική Επανάσταση), γράφει ο Πορφύριος:

«Αφού τα διηγήθηκε όλα αυτά, ο μητροπολίτης πρόσθεσε ότι μόνο από τον Θεό αναμένεται η παύση του ευσεβούς ψεύδους μας. Όπως Εκείνος γνωρίζει και μπορεί, έτσι θα καθοδηγήσει και θα ηρεμήσει τους λαούς που τώρα πιστεύουν στο θαύμα του φωτός του Μεγάλου Σαββάτου. Εμείς δεν μπορούμε καν να ξεκινήσουμε αυτήν την αλλαγή στη σκέψη, γιατί θα μας κομματιάσουν μπροστά στο ίδιο το παρεκκλήσι του Παναγίου Τάφου» (Το βιβλίο της ύπαρξής μου. Πετρούπολη, 1896. Τόμος 3. Σελ. 299-301)

Όλα δείχνουν ότι όλοι -ή σχεδόν όλοι- γνωρίζουν. Αυτό κατάλαβα και αυτό συνάγεται από τις μαρτυρίες. Τους «μυημένους» μπορούμε να τους χωρίσουμε σε τέσσερις βασικές κατηγορίες: Αυτοί που, αν και γνωρίζουν, επιμένουν να μιλάνε για θαύμα. Όσοι αποφεύγουν οποιαδήποτε κουβέντα για το θέμα ή το περιγράφουν με ασάφειες και μισόλογα. Όσοι μοιράζονται το μυστικό -σε προσωπικό επίπεδο- αν διαπιστώσουν ότι το αντέχεις. Τέλος, οι ελάχιστοι που το λένε δημόσια. Όσο δε για τη «λεπτομέρεια», αυτό το επτασφράγιστο μυστικό, το γνωρίζουν ελάχιστοι.

Αξίζει να σημειωθεί ότι με αυτό το «τρικ», όχι μόνο διασφαλίζεται η ομαλή διαδικασία αφής του Αγίου Φωτός, αλλά και, επιπλέον, κάθε Πατριάρχης παίρνει μια σχετική απόσταση από την «ασεβή πράξη», καθώς δεν είναι φυσικός αυτουργός. Δεν είναι μπροστά, δεν ανάβει ο ίδιος με τον αναπτήρα του τα κεριά του, όπως υποθέτουν λανθασμένα πολλοί «φωτομάχοι» και σκεπτικιστές. Αυτός ο «ρόλος» ανατίθεται, αιώνες τώρα, σε ένα πρόσωπο πέραν πάσης υποψίας. Στον εκάστοτε σκευοφύλακα. Το λέει και ο Θεοτόκης: «ὁ ἐπὶ τὴν διακονίαν ταύτην ταχθεὶς ἀρχιερεὺς».

Είναι ενδεικτικό πως όταν αυτός προσέρχεται στο Ιερό Κουβούκλιο και στέκεται εκεί για μερικά λεπτά με το καντήλι στα χέρια, για να εισέλθει στη συνέχεια στον Πανάγιο Τάφο, ελάχιστοι του δίνουν σημασία. Αν δούμε προσεκτικά τη σκηνή στην τηλεόραση, περνάει σχεδόν απαρατήρητος.

Γιατί περνάει απαρατήρητος;

Είναι γεγονός ότι τις τελευταίες δεκαετίες που τα τηλεοπτικά κανάλια καλύπτουν την τελετή του Αγίου Φωτός, όταν έφτανε η στιγμή που ο εκάστοτε σκευοφύλακας πλησίαζε, με την κανδήλα στα χέρια, προς τον Πανάγιο Τάφο και στεκόταν περίπου πέντε λεπτά μπροστά από το Κουβούκλιο, κανένας δημοσιογράφος ή θεολόγος δεν σχολίαζε την παρουσία του. Πολλές φορές η κάμερα -παρά το πλήθος των πιστών γύρω του- τον κατέγραφε καθαρά, αλλά δεν γινόταν καμία αναφορά, ούτε κάποιος αναρωτήθηκε το λόγο της παρουσίας του. Το ίδιο ίσχυε και για τους πιστούς που βρίσκονταν μέσα στο ναό. Σπάνια βλέπαμε σε κάποιο πλάνο ένα επίμονο βλέμμα να πέφτει πάνω του.

Το γεγονός αυτό δύναται να εξηγηθεί ως εξής: Είναι ένας αρχιερέας ανάμεσα σε τόσους άλλους. Στα χέρια του δεν κρατάει κάτι που μοιάζει να έχει φλόγα (αναμμένο καντήλι). Το αντικείμενο που κρατάει μοιάζει «αλλόκοτο» αλλά δεν κινεί υποψίες. Ωστόσο, το κυριότερο είναι ότι οι πιστοί είναι εκεί για έναν και μόνο λόγο: για να δουν τον πατριάρχη να εξέρχεται με τις δάδες αναμμένες. Δηλαδή για να δουν το θαύμα. Όλα τα άλλα δεν έχουν σημασία.

Από την άλλη, οι δημοσιογράφοι, δεν νιώθουν την ανάγκη να ερευνήσουν ή έστω να αναρωτηθούν για το φαινόμενο της παρουσίας του σκευοφύλακα. Η μέρα είναι χαρμόσυνη και τίποτα δεν πρέπει να χαλάσει το αφήγημα. Οι δε θεολόγοι, που κάποιοι από αυτούς γνωρίζουν, το προσπερνούν για τον ίδιο λόγο.

Έτσι λοιπόν, απαρατήρητος εισέρχεται ο σκευοφύλακας, και το ίδιο απαρατήρητος εξέρχεται και απομακρύνεται, έστω κι αν το «αντικείμενο» λείπει από τα χέρια του.

Αλλά ας υποθέσουμε ότι κάποιος δύσπιστος αποφασίσει, όχι μόνο να τον παρατηρήσει, αλλά και να λύσει εκείνη τη στιγμή τη βασανιστική περιέργειά του ανοίγοντας το κάλυμμα της κανδήλας-ακραία περίπτωση, δεν έχει συμβεί ποτέ-, τι θα δει; Ένα σβηστό καντήλι. Και η περιέργεια θα συναντήσει το λογικό αδιέξοδο. Τραυματική εμπειρία για ορθολογιστή.

Απλό και ευφυές.

Εδώ ακριβώς συνίσταται το ευφυές του τεχνάσματος, το οποίο έχει δύο βασικά χαρακτηριστικά: Πρώτον, είναι απλό στη σύλληψη και στην πραγματοποίηση από ένα πρόσωπο που δεν πρωταγωνιστεί στην Τελετή. Και δεύτερον, ακριβώς επειδή είναι απλό, έχει καταφέρει να στρέψει τις υποψίες των σκεπτικιστών σε δύο λανθασμένες υποθέσεις, ενίοτε βεβαιότητες: ότι το καντήλι μπαίνει αναμμένο ή ότι μπαίνει σβηστό και το ανάβει, με αναπτήρα, ο Πατριάρχης. Βέβαια, και αυτές οι δύο τελευταίες επιλογές είναι απλές, αλλά ενέχουν τεράστιο ρίσκο. Η πρώτη επιλογή ενέχει το ρίσκο ν΄ ανοίξει κάποιος το κάλυμμα κατά τη διάρκεια της αναμονής του σκευοφύλακα έξω από το Ιερό Κουβούκλιο. Η θέα της φλόγας, σε ζωντανή σύνδεση, θα συνιστούσε τεράστιο σκάνδαλο. Η δεύτερη θα μπορούσε να είναι καταστροφική στην περίπτωση που ο Αρμένιος αποφάσιζε να καταγράψει τη σκηνή, με φωτογραφική μηχανή ή με βιντεοκάμερα. Τώρα όμως δεν μπορεί να το κάνει. Ή, πιο σωστά, δεν έχει λόγο να το κάνει. Ας δούμε γιατί.

Η θέση των Αρμενίων.  

Πολλοί ισχυρίζονται ότι ο Αρμένιος ιερέας που μπαίνει στο Ιερό Κουβούκλιο, μαζί με τον Έλληνα πατριάρχη, και έχει τη δυνατότητα να δει την αναμμένη κανδήλα πάνω από τον Πανάγιο Τάφο, θα μπορούσε, τόσα χρόνια, να αποκαλύψει το τέχνασμα, με δεδομένη την αντιπαλότητα των δύο κοινοτήτων. Όταν έθεσα το ζήτημα στον Αρχιεπίσκοπο Θεοφάνη, έλαβα την εξής απάντηση: «Μα το κάνουν ήδη χρόνια τώρα, όπου βρεθούν κι όπου σταθούν. Λένε ακριβώς αυτό που βλέπουν, ότι δηλαδή το Άγιο Φως ανάβει από την κανδήλα. Αν έβλεπαν θαύμα, δεν θα παρέμεναν Μονοφυσίτες. Θα γίνονταν Ορθόδοξοι. Το γεγονός ότι δεν βλέπουν θαύμα οδηγεί στο προφανές: ότι γνωρίζουν και αποδέχονται, αιώνες τώρα, πώς ανάβει το Άγιο Φως».

Ο Θεοφάνης έχει δίκιο. Τόσο οι Έλληνες όσο και οι Ρώσοι (αλλά και οι άλλοι ορθόδοξοι λαοί) αγνοούν ότι οι Αρμένιοι έχουν αποκαλύψει το μυστικό αρκετά χρόνια πριν, και άλλοι που γνωρίζουν δεν τους πιστεύουν. Η πιο προκλητική αποκάλυψη -αλλά όχι η πρώτη- που σήκωσε θύελλα αντιδράσεων, συνέβη το 2018. Ο Αρμένιος ιερέας Σαμουήλ Αγκογιάν, που ήταν παρών τρείς φορές στην τελετή αφής μέσα στον Πανάγιο Τάφο, δεν είδε, όπως είπε, φλόγα να βγαίνει από τον Τάφο, αλλά είδε ένα καντήλι αναμμένο και από εκεί άναψε τα κεριά του ο πατριάρχης. Ας δούμε το βίντεο:

Το Πατριαρχείο των Αρμενίων στην Ιερουσαλήμ μπορεί να σιωπά, αλλά το 2014 στην επίσημη εφημερίδα (σελ. 4) της Αρμένικης Εκκλησίας στη Ρωσία, ο θεολόγος David Beknazaryan, εκπρόσωπος της Εκκλησίας, έγραψε: «Δεν κατεβάζουμε φωτιά από τον ουρανό, αλλά θυμόμαστε την Ανάσταση του Κυρίου μας Ιησού Χριστού, που είναι το αληθινό Φως. Ανάβουμε φωτιά από το καντήλι στην πλάκα του Παναγίου Τάφου ως πηγή Φωτός και φέρνουμε αυτό το Φως ως σύμβολο του Αναστάντος Σωτήρος στους πιστούς λαούς. Δεν υπάρχει κανένα θαύμα εδώ. Είναι μόνο μια λειτουργική εορταστική τελετή. Είναι μια συνηθισμένη φυσική φωτιά, που ανάβει σε δύο καντήλια ο Έλληνας αρχιμανδρίτης [σκευοφύλακας] με τον πιο συνηθισμένο τρόπο» (εδώ το κείμενο αποθηκευμένο σε ψηφιακή μορφή)

Λίγες μέρες πριν το Πάσχα του 2024, στις 21 Απριλίου, ο “Λουσάν” (έτσι ονομάζεται ο εκάστοτε Αρμένιος ιερέας που μπαίνει στον Πανάγιο Τάφο μαζί, όπως βεβαιώνουν οι Αρμένιοι, με τον ελληνορθόδοξο πατριάρχη – η λέξη σημαίνει “αυτός που φέρνει το φως”) αρχιμανδρίτης Aspet Balyan, δήλωσε: «Είναι αλήθεια, ότι εκεί βρίσκονται δύο αναμμένα καντήλια. Από εκεί ανάβουμε τα κεριά μας εγώ και ο Πατριάρχης» (πηγή εδώ).

Συμπληρώνοντας τη σκέψη του Θεοφάνη, θα λέγαμε ότι το ήδη αναμμένο καντήλι πάνω από τον Πανάγιο Τάφο είναι ο μόνος τρόπος που δεν προκαλεί και, κυρίως, δεν αποκαλύπτει τη «λεπτομέρεια» που διεκπεραιώνει, λίγο πριν, ο σκευοφύλακας. Και τέλος πάντων, όχι μόνο οι Αρμένιοι, αλλά και οι εκπρόσωποι των άλλων δογμάτων γνωρίζουν ότι άλλος τρόπος να «βγει» το Άγιο Φως δεν υπάρχει.

«Άπαντες γνωρίζουν»

Το ίδιο αστήριχτος είναι και ο ισχυρισμός ότι «οι Εβραίοι θα κατέρριπταν, αν μπορούσαν, το θαύμα του Αγίου Φωτός». Εδώ η απάντηση είναι πολύ πιο απλή: δεν έχουν καμία διάθεση να καταρρίψουν ένα φαινόμενο που γύρω από αυτό κινείται και στηρίζεται η οικονομία της πόλης τους. Κι ας μην ξεχνάμε ότι μέσα στο Ιερό Κουβούκλιο, το Μεγάλο Σάββατο, τα τελευταία χρόνια, μπαίνει και ο αρχηγός της ισραηλινής αστυνομίας της παλαιάς Πόλης. Και τα βλέπει όλα. Αν έβλεπε θαύμα, δεν θα παρέμενε εβραίος. Κι αν ήθελε να βλάψει, θα κατέγραφε τη σκηνή με το κινητό του και θα την διέρρεε στα ΜΜΕ.

Όταν κατά την διάρκειά της έρευνάς μου ρώτησα τον αρχιγραμματέα του Πατριαρχείου, αρχιεπίσκοπο Αρίσταρχο, «πόσα και ποια δόγματα εδώ στα Ιεροσόλυμα γνωρίζουν ότι δεν πρόκειται περί θαύματος;», μου απάντησε ως εξής: «άπαντες γνωρίζουν».
Αλλά και όλες οι Ορθόδοξες Εκκλησίες εκτός Ιεροσολύμων γνωρίζουν, και σιωπούν (όπως π.χ. η Ελλαδική). Μόνο η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία -ενώ γνωρίζει, όπως με διαβεβαίωσε ο αρχιεπίσκοπος Θεοφάνης- μιλάει δημόσια για θαύμα. Δηλαδή, στην περίπτωση της Ρωσίας έχουμε συνειδητό ψεύδος. Τα λόγια του Μητροπολίτη Λένινγκραντ και Νόβγκοροντ, Γρηγόριου (+1955), προς τους θεολόγους του Λένινγκραντ, είναι αποκαλυπτικά: «Ξέρω ότι αυτό [το θαύμα] είναι μόνο ένας θρύλος! Αλλά μην αγγίζετε τους ευσεβείς θρύλους, διαφορετικά η ίδια η πίστη θα πέσει!»

Η στάση της Εκκλησίας της Ελλάδας

Η Εκκλησία της Ελλάδας δεν έχει τοποθετηθεί επίσημα για το «θαύμα του Αγίου Φωτός». Ωστόσο, μετά την αποκάλυψη της αλήθειας από τον ηγούμενο του Παναγίου Τάφου, αρχιεπίσκοπο Ισίδωρο, και με αφορμή τα μέτρα περιορισμού εξαιτίας της πανδημίας που οδήγησαν στην απόφαση να μη διανεμηθεί το Άγιο Φως από τα Ιεροσόλυμα στους ναούς, ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος κ. Ιερώνυμος, σε συνέντευξή του στις 4 Απριλίου 2020, προέβη σε μια ιστορική δήλωση: «Παλαιότερα πριν γίνουν αυτά που γίνονται σήμερα για την υποδοχή του Αγίου Φωτός, έπαιρναν το φως από το καντήλι της Αγίας Τραπέζης» και συμπλήρωσε τονίζοντας: «Δεν υπάρχει λοιπόν Άγιο Φως 1ης κατηγορίας και 2ης κατηγορίας».

Ήταν η πρώτη δήλωση επικεφαλής της Ελλαδικής Εκκλησίας που μπορεί τυπικά να μην είπε πώς ανάβει το Άγιο Φως στα Ιεροσόλυμα, αλλά ουσιαστικά το είπε καθότι αποδόμησε τον ισχυρισμό περί «Άκτιστου Φωτός» (θαύμα).    

Λίγες μέρες νωρίτερα, ανάλογη δήλωση είχε κάνει και ο Μητροπολίτης Αλεξανδρουπόλεως κ. Άνθιμος: «Το Άγιο Φως δεν ξεχνάμε ποτέ είναι το ίδιο που βγάζει κάθε μεγάλο Μεγάλο Σάββατο βράδυ ο κάθε απλός ιερέας πίσω από την Αγία Τράπεζα, λέγοντας τα ίδια λόγια που λέγονται στο Ναό της Αναστάσεως στα Ιεροσόλυμα. […] Είναι ακριβώς το ίδιο Φως».

Μετά από αυτή τη δήλωση του Άνθιμου, επικοινώνησα μαζί του για να μάθω αν είχε σκοπό να πάει ένα βήμα παραπέρα λέγοντας ξεκάθαρα την αλήθεια. Μου απάντησε ότι «είναι ακόμα νωρίς, αυτό πρέπει να γίνει σιγά σιγά» και συνέχισε: «πάντως αν ακούσετε θεολόγο να μιλάει για “άκτιστο φως” στα Ιεροσόλυμα, να γνωρίζετε ότι δεν έχει ιδέα από θεολογία».

Περί τα μέσα Φεβρουαρίου 2022, επικοινώνησα με τον εκπρόσωπο τύπου της Διαρκούς Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδας, μητροπολίτη Θεσσαλιώτιδος κ. Τιμόθεο, για να μάθω αν μπορεί η Ελλαδική Εκκλησία να πάρει θέση για το θέμα.
Στις 25/2/2022 με πήρε πίσω, αφού μίλησε και με τον αρχιγραμματέα του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων Αρίσταρχο, όπως μου επισήμανε, και μου είπε ότι «είναι πολύ δύσκολο να ειπωθεί η αλήθεια στους πιστούς».

Αντίδραση του Πατριαρχείου Μόσχας στην αθώωσή μου

Η είδηση της αθώωσής μου δημοσιεύτηκε σε αρκετά ΜΜΕ της Ρωσίας με αρχική πηγή το κρατικό πρακτορείο ειδήσεων TASS που την παρέθεσε ασχολίαστη με τίτλο: «Δικαστήριο της Αθήνας αθώωσε δημοσιογράφο που έγραψε βιβλίο για το Άγιο Φως»

Είναι αξιοσημείωτο ότι, λίγες μέρες αργότερα, το πατριαρχείο της Μόσχας ένιωσε την ανάγκη να τοποθετηθεί δημόσια για την απόφαση της Ελληνικής Δικαιοσύνης. Ο επικεφαλής του Συνοδικού Ιεραποστολικού Τμήματος του Πατριαρχείου Μόσχας, επίσκοπος Ευθύμιος, μιλώντας στο κρατικό πρακτορείο ειδήσεων TASS, αναφερόμενος “στα δημοσιεύματα των ελληνικών ΜΜΕ για την αθώωση από το δικαστήριο του δημοσιογράφου Δημήτρη Αλικάκου, ο οποίος έγραψε για την προέλευση του Αγίου Φωτός «από αναπτήρα»”, δήλωσε:

«Το να παίρνει κανείς αυτά τα δημοσιεύματα στα σοβαρά είναι κάπως παράξενο για έναν Ορθόδοξο άνθρωπο, διότι πρόκειται για μια προσπάθεια να βεβηλωθεί όχι απλώς μια μεγάλη αρχαία παράδοση, αλλά ουσιαστικά ένα μυστήριο. Στην ελληνική παράδοση, αυτό που συμβαίνει το Μεγάλο Σάββατο στον Πανάγιο Τάφο ονομάζεται “μυστήριο του Αγίου Φωτός” ή “μυστήριο της φανέρωσης του Φωτός”. Πιστεύω ότι τέτοια δημοσιεύματα δεν θα μπορέσουν σε καμία περίπτωση να σκιάσουν τη χαρά του Πάσχα για τους ανθρώπους που έχουν προσωπικά βιώσει τη χάρη της καθόδου αυτού του αγίου φωτός».

Σύμφωνα με το TASS, ο Μητροπολίτης Ευθύμιος «εξέφρασε την αμφιβολία ότι αυτή η “απάτη”, αν ήταν πράγματι τέτοια, θα μπορούσε να είχε συγκεντρώσει για αιώνες έναν τόσο τεράστιο αριθμό προσκυνητών στην Εκκλησία του Παναγίου Τάφου, έτοιμους να σταθούν για αρκετές ώρες εν αναμονή του Αγίου Φωτός».

Στη συνέχεια, το Πρακτορείο παρέθεσε δήλωση και ετέρου εκπροσώπου της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας:
«Για εμάς είναι αρκετό το γεγονός ότι το Πατριαρχείο Ιεροσολύμων διαμαρτυρήθηκε επίσημα για όλα αυτά τα δημοσιεύματα, ενώ η απόφαση που έλαβε το κοσμικό δικαστήριο της Αθήνας είναι εσωτερική του υπόθεση. Ωστόσο, θυμόμαστε ότι η Ελλάδα πριν από λίγο καιρό υιοθέτησε, για παράδειγμα, νόμο για τη νομιμοποίηση των γάμων μεταξύ ατόμων του ίδιου φύλου, επομένως δεν υπάρχει τίποτα το παράξενο σε όλα αυτά – είναι φαινόμενα της ίδιας τάξης. Μπορεί να λυπούμαστε, αλλά δεν πρέπει να μας εκπλήσσει»

Τέλος, εκτενή αναφορά στην αθώωσή μου έκανε η δημοφιλής ρωσική ενημερωτική ιστοσελίδα gazeta.ru σε άρθρο με τίτλο: «Ο Αρχιεπίσκοπος Ισίδωρος και ο αναπτήρας: αποκαλύφθηκε το μυστήριο του Αγίου Φωτός»

Το άρθρο της ιστοσελίδας κλείνει ειρωνικά ως εξής:
«Υπάρχει και ένας θρύλος: τη χρονιά που το Άγιο Φως δεν θα κατέλθει, θα έρθει ο Αντίχριστος και θα αρχίσουν οι έσχατοι καιροί πριν από το Τέλος του Κόσμου.
Λοιπόν, χάρη στον δημοσιογράφο Δημήτρη Αλικάκο, τώρα γνωρίζουμε: το Φως σίγουρα θα κατέλθει» [τα bold γράμματα δικά τους]

Σφοδρή σύγκρουση αρχιερέων στα Ιεροσόλυμα.

Την Κυριακή του Πάσχα του 2023, έλαβε χώρα σοβαρό λεκτικό επεισόδιο κατά την προετοιμασία της «Λιτανείας της Αγάπης» μεταξύ του αρχιεπισκόπου Καπιτωλιάδας Ησύχιου και του αρχιεπισκόπου Γεράσων Θεοφάνη με αφορμή την παρουσία του πρώτου σε τηλεοπτικό κανάλι κατά την διάρκεια της αφής του Αγίου Φωτός.

Ο Θεοφάνης κατηγόρησε τον Ησύχιο για «έλλειψη θεολογικής γνώσης» και «αποσιώπηση της αλήθειας» αναφορικά με τον τρόπο αφής.

«Δεν ξέρεις τι λες όταν βγαίνεις στην τηλεόραση, και κυρίως δεν λες την αλήθεια με την κανδήλα που άπαντες γνωρίζουμε ότι δηλαδή από εκεί ανάβει το Άγιο Φως»

Ο Ησύχιος αντέδρασε λέγοντας ότι «κανείς δεν μπορεί μου απαγορεύσει να λέω ό,τι θέλω».

Σύμφωνα με πληροφορίες, οι δυο αρχιεπίσκοποι αντάλλαξαν βαριές κουβέντες. Παρόντες στο επεισόδιο ήταν και άλλοι αρχιερείς του Πατριαρχείου οι οποίοι προσπάθησαν να κατευνάσουν τα πνεύματα. «Ηρεμήστε, δεν είναι η μέρα για να μιλήσουμε γι’ αυτά»

Ο Θεοφάνης αντέδρασε: «Συνέχεια αυτό λέμε “δεν είναι η μέρα”. Πότε επιτέλους θα έρθει αυτή η μέρα;»

Κάποια στιγμή κατέφθασε και ο πατριάρχης Θεόφιλος. Ο Θεοφάνης τον ενημέρωσε για την «απαράδεκτη εμφάνιση» του Ησύχιου στην τηλεόραση, αλλά δεν πήρε θέση, δείχνοντας ξεκάθαρα ότι δεν επιθυμούσε να δώσει συνέχεια.

Ας σημειωθεί ότι ήδη το Πατριαρχείο Ιεροσολύμων είχε διαγράψει κάθε αναφορά στη λέξη “θαύμα”, στην επίσημη ιστοσελίδα του, αναφορικά με την τελετή του Αγίου Φωτός.

Λίγες μέρες αργότερα, στις 20/4, μετά τη Θεία Λειτουργεία στο Πατριαρχείο, κατά τη διάρκεια του καφέ, ο Θεοφάνης σηκώθηκε και απευθυνόμενος στον Πατριάρχη (δίπλα του καθόταν ο Ησύχιος) ενώπιον και άλλων αγιοταφιτών, είπε τα ακόλουθα λόγια:

«Πριν λίγες ημέρες υπήρξα υπερβολικά αψύς και δριμύς προς τον σεβασμιότατο Ησύχιο για το θέμα του Αγίου Φωτός -γνωρίζετε το θέμα. Θέλω να ζητήσω συγγνώμη. Συγγνώμη για τον τρόπο που εκφράστηκα, αλλά όχι για την ουσία». Ο Πατριάρχης Θεόφιλος σηκώθηκε από τη θέση του, αγκάλιασε τον αρχιεπίσκοπο Θεοφάνη και τον φίλησε.

Το «δώρο» της πανδημίας

Το Μεγάλο Σάββατο του 2020, απαγορεύτηκε από τις ισραηλινές αρχές η είσοδος πιστών στο Ναό της Αναστάσεως, εξαιτίας της πανδημίας. Οι τηλεθεατές σε όλο τον κόσμο που παρακολούθησαν την τελετή του Αγίου Φωτός, αντίκρυσαν μια πρωτόγνωρη εικόνα.

Όσο οι τηλεθεατές ανέμεναν να εξέλθει ο Πατριάρχης από τον Πανάγιο Τάφο για να μεταδώσει το Άγιο Φως, αλλά και τη στιγμή που αυτό συνέβη, είδαμε όλοι ότι τίποτα το υπερφυσικό δεν έγινε. Ούτε “λάμψεις” ούτε “αστραπές” ούτε “φωτεινές σφαίρες”. Τίποτα.

Ακόμα και ο αρχιμανδρίτης Αντώνιος Στυλιανάκης που σε βίντεο που τράβηξε το 1994, φαίνονταν, κατά τον ίδιο, “λάμψεις και αστραπές” και μια “φωτεινή σφαίρα να περνάει πάνω από τα κεφάλια του κόσμου”, ισχυρισμό που, όπως θα δούμε, κατέρριψε τόσο ο ο σκευοφύλακας του Παναγίου Τάφου αρχιεπίσκοπος Ισίδωρος, όσο και η ερευνητική ομάδα μου, το 2020 κοιτούσε αμήχανος τα πλάνα καθώς δεν είδε “φαντασμαγορικά πράγματα”. Η αδυναμία του να εξηγήσει το εύκολα εξηγήσιμο, ή να το εξηγεί με τον τρόπο που θα ακούσετε, είναι ο ορισμός της θρησκοληψίας.

Αυτό ήταν το πρώτο “δώρο” εκείνης της μέρας. Καθώς δεν υπήρχε κόσμος μέσα στο Ναό, είδαμε όλοι ότι τίποτα το υπερφυσικό δεν συνέβη. Μάλιστα, οι μοναχοί του Ναού, δεν είχαν τη διάθεση να ανοίξουν ούτε το παράθυρο του τρούλου για να μπουν οι ακτίνες του ήλιου όταν βγήκε ο πατριάρχης, όπως κάνουν κάθε χρόνο για να δημιουργείται η αίσθηση ότι συμβαίνουν υπερφυσικά φαινόμενα στο ναό.

Το δεύτερο “δώρο” προηγήθηκε και, ενδεχομένως, ήταν σπουδαιότερο του πρώτου. Εκατομμύρια πιστοί είδαν το σημαντικότερο μέρος της τελετής, που αφορά την έρευνα, δηλαδή το τελετουργικό της εισόδου της κανδήλας από τον σκευοφύλακα του Παναγίου Τάφου.

Με λίγα λόγια, εκατομμύρια πιστοί είδαν την τελετή “γυμνή”, χωρίς τη φόρτιση της ανθρώπινης παρουσίας, γεγονός που βοήθησε πολλούς να αποδεχθούν την αλήθεια που αποκάλυψε ο Ισίδωρος, τόσο για το πώς ανάβει το άγιο φως, όσο και για την ανυπαρξία “λάμψεων”, “αστραπών” και καντηλιών που “ανάβουν μόνα τους”.

Γιατί δεν διέρρευσε το μυστικό τόσους αιώνες;

Ένας από τους λόγους, όπως είπαμε, που ο σκευοφύλακας περνάει απαρατήρητος είναι το πλήθος του κόσμου εκείνη τη μέρα μέσα στο Ναό της Αναστάσεως.

Και πώς είναι δυνατόν, τόσους αιώνες, να μη διαρρέει το μυστικό; Το συγκεκριμένο ερώτημα είναι λογικό και έχει ενδιαφέρον να το ερευνήσει κανείς. Επιγραμματικά θα μπορούσαμε να πούμε τα εξής: Ένας κληρικός που βρίσκεται από τα χρόνια της πρώτης εφηβείας του στα Πανάγια Προσκυνήματα, δεν έχει την ίδια αντίληψη για τις λέξεις «ψέμα» και «απάτη» που έχει ένας λαϊκός, και μάλιστα ορθολογιστής, ο οποίος επικαλείται αυτούς τους χαρακτηρισμούς. Για κάποιους, ναι, είναι «βάρος» που θέλουν να το αποτινάξουν. Για τους περισσότερους Αγιοταφίτες όμως είναι «παράδοση», ή αλλιώς ένας «μύθος» που πρέπει να αντέξει όσο γίνεται στο χρόνο, γιατί έτσι ενδυναμώνεται η πίστη των απλών ανθρώπων και βεβαίως εδραιώνεται η κυριαρχία της δικής τους παρουσίας εκεί, και ειδικά αυτή του εκάστοτε Ελληνορθόδοξου πατριάρχη. Στρεβλή αντίληψη; Παράλογη; Μπορεί. Αλλά είναι και αυτός ένας από τους λόγους που βοηθάει να μη διαρρεύσει το μυστικό τόσους αιώνες.

Η ίδια αντίληψη διαπερνά και ένα μεγάλο μέρος άλλων μορφών εξουσίας. Από την πολιτική έως τα ΜΜΕ, όπως αναφέραμε στην αρχή. Είμαι σχεδόν βέβαιος ότι πριν από μερικές δεκαετίες η ανεύρεση και η τεκμηρίωση της αλήθειας θα ήταν ακόμη πιο εύκολη, αφού οι άνθρωποι ήταν πολύ λιγότερο δύσπιστοι και καχύποπτοι απέναντι σε δημοσιογράφους ή ερευνητές, κάμερες και κασετόφωνα, όπως σήμερα. Αλλά ποτέ κανένας δεν επιχείρησε μια τέτοια έρευνα, και, αν την έκανε, δεν την κοινοποίησε δημόσια.

Ο τελευταίος παράγοντας -όχι λιγότερο σημαντικός- που επηρεάζει τη σιωπή του κλήρου είναι ένα μεγάλο μέρος των «πιστών». Τα λόγια του αρχιεπισκόπου Κορνήλιου είναι αποκαλυπτικά: «Δεν θέλουνε την αλήθεια! Αυτός ο τύπος των πιστών δεν θέλει την αλήθεια». Εδώ πια μπαίνουμε στη… διακεκαυμένη ζώνη. Δηλαδή το ζήτημα αγγίζει το ίδιο το οικοδόμημα. Μια από τις “κακοτεχνίες” του είναι κι αυτή: πολλοί πιστοί να επιμένουν ότι δεν ξέρει ο Κορνήλιος πώς βγαίνει το Άγιο Φως (αυτός που το έβγαλε δηλαδή), που πήγε στα Ιεροσόλυμα 13 ετών και έμεινε εκεί μέχρι το τέλος της ζωής του, και ξέρουν αυτοί που πήγαν μια φορά εκεί για 4-5 μέρες. Με άλλα λόγια έχουμε να κάνουμε με τον παραλογισμό να επιμένει ο ασθενής ότι γνωρίζει περισσότερα από τον γιατρό και ο οικοδόμος από τον πολιτικό μηχανικό.

Όμως στο θέμα του Αγίου Φωτός η κατάσταση ξεφεύγει από το κωμικό και γίνεται δραματική. Οι Αγιοταφίτες, πέρα από τις δικές τους αγκυλώσεις, φοβούνται όπως είδαμε. Δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε ότι κάποιοι τρέμουν το κύμα άγνοιας και φανατισμού των πιστών, όταν οι τελευταίοι έρθουν αντιμέτωποι με την αλήθεια. Ας θυμηθούμε πάλι τα λόγια του Θεοτόκη: «οὐδεὶς δ’ αὐτῷ τοὐναντίον εἰπεῖν θαρσεῖ, δεινόν τι παθεῖν δεδιττόμενος», και αυτά του Μητροπολίτη Βηθλεέμ στον Πορφύριο: «θα μας κομματιάσουν μπροστά στο ίδιο το παρεκκλήσι του Παναγίου Τάφου».

Τα λόγια του αρχιεπισκόπου Αρίσταρχου -«έπρεπε να είχαν γίνει αλλιώς τα πράγματα από παλιά. Τώρα είναι αργά»- συνιστούν ένα έντιμο συμπέρασμα, αλλά και μια πικρή διαπίστωση παραίτησης. Γνωρίζοντας τον γέροντα από κοντά, τολμώ να πω ότι κάθε λέξη του προς εμένα είχε το χαρακτήρα απολογίας και συντριβής: «Δεν μπορώ να σηκώσω αυτό το βάρος». Με τις αγωγές και μηνύσεις εναντίον μου έκανε αυτό ακριβώς και κάτι παραπάνω. Όχι μόνο αρνήθηκε να σηκώσει το βάρος, αλλά τίναξε με οργή από πάνω του και τα ελάχιστα γραμμάρια ευθύνης που είχε για την αποκάλυψη της αλήθειας από τον Ισίδωρο.

Ωστόσο θεωρώ ότι όσοι επικαλούνται την “οργή των πιστών”, ως επιχείρημα για την προστασία του μυστικού και διαιώνιση του ψεύδους, υπερβάλουν -ίσως είναι και ένα βολικό άλλοθι. Η εμπειρία έχει δείξει, σε πλείστες περιπτώσεις, ότι οι εξαπατημένοι σιωπούν καθώς αδυνατούν να αποδεχθούν ότι υπήρξαν ευκολόπιστοι και αφελείς.

Τέλος, κρίνω ότι η μη διαρροή του μυστικού πρέπει επίσης να αναζητηθεί όχι τόσο στη σθεναρή προστασία του από τους Αγιοταφίτες, όσο στην αδυναμία «διαφωτιστών» και «προοδευτικών» να προχωρήσουν στη διάκριση πίστης και θρησκοληψίας στην πράξη. Πολεμώντας, δηλαδή, τη δεύτερη στη ρίζα και στην πηγή της, όπου κι αν εμφανίζεται. Αναγκαστικά θα οδηγηθούμε σε πικρά συμπεράσματα που αγγίζουν τις αντιφάσεις και τις δυσπλασίες του νεοελληνικού μορφώματος, τις οποίες δεν επιθυμώ να θίξω, καθώς είναι ξένες προς την παρούσα έρευνα και επιπλέον δεν αισθάνομαι ειδικός.

Η αξία των δικαστικών αποφάσεων

Η βασική κατηγορία των μηνύσεων και αγωγών από τον αρχιγραμματέα του Πατριαρχείου και τον σκευοφύλακα του Παναγίου Τάφου, ήταν ότι ενώ εκείνοι μού είπαν την αλήθεια για τον τρόπο αφής του Αγίου Φωτός, εγώ παραποίησα-αλλοίωσα τις μαρτυρίες τους και πρόσθεσα λόγια που δεν είπαν ποτέ -άρα συκοφάντησα τους ίδιους και πρόσβαλα το θεσμό του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων. Η αθώωσή μου από αυτή την κατηγορία εξάγει σημαντικά συμπεράσματα που όχι μόνο αγγίζουν την ουσία της υπόθεσης, αλλά τεκμηρίωσε με τρόπο απόλυτο ότι το Άγιο Φως ανάβει από το χέρι του εκάστοτε σκευοφύλακα. Ας δούμε γιατί.

Με τις δικαστικές αποφάσεις, οι δικαστές απέρριψαν τον ισχυρισμό ότι παραποίησα τα λόγια των αγιοταφιτών. Ειδικότερα για την ιστορική μαρτυρία του Ισίδωρου, που ήταν και ο λόγος της δικαστικής διαμάχης, οι δικαστές αποφάνθηκαν ότι μετέφερα ακριβώς τα λόγια που μου είπε (και μάλιστα με τη συναίνεσή του).

Το σημείο αυτό είναι καίριας σημασίας. Αν ο Ισίδωρος είπε την αλήθεια, κι εγώ είχα παραποιήσει τη μαρτυρία του Ισίδωρου, τότε η ενοχή μου θα ήταν αναμενόμενη και η έρευνά μου παντελώς αναξιόπιστη.

Ωστόσο εδώ υπάρχει ένα επιχείρημα με το οποίο δύναται κάποιος να διαχωρίσει τις δίκες με την ουσία της υπόθεσης. Ο πυρήνας του επιχειρήματος είναι ότι τα δικαστήρια δεν ερεύνησαν ούτε ασχολήθηκαν αν το Άγιο Φως ανάβει ως εκ θαύματος ή όχι. Αυτό είναι αληθές. Μάλιστα, αναφέρεται και στην δικαστική απόφαση επί της αγωγής εναντίον μου, που έχασε ο Ισίδωρος, ως εξής: “Αντικείμενο της παρούσας δίκης είναι αν ο πρώτος εναγόμενος, στο πλαίσιο της δημοσιογραφικής του δραστηριότητας, παραποίησε τις απόψεις του ενάγοντος [Ισίδωρου], αν ο πρώτος εναγόμενος εν γνώσει του ψευδώς απέδωσε στον ενάγοντα απόψεις, που δεν εκφράστηκαν ούτε υποστηρίχτηκαν από αυτόν, καθώς και αν, με τον τρόπο αυτόν, ο πρώτος εναγόμενος εν τέλει δυσφήμησε τον ενάγοντα. Δηλαδή, αντικείμενο της παρούσας δίκης δεν είναι αν είναι αληθείς οι απόψεις του ενάγοντος ή του πρώτου εναγομένου, αλλά αν ο πρώτος εναγόμενος μετέφερε με πιστότητα τις απόψεις, που ο ενάγων τού εξέφρασε. Σημειώνεται ότι η τυχόν αλλοίωση των απόψεων, που ο ενάγων εξέφρασε στον πρώτο εναγόμενο, εξετάζεται ως ουσιώδες στοιχείο της εν προκειμένω ένδικης και εξεταζόμενης αδικοπραξίας”

Κοντολογίς, το δικαστήριο -που τελικά απέριψε την Αγωγή του Ισίδωρου- ξεκαθάρισε ότι το προς διερεύνηση ουσιώδες ζήτημα δεν είναι πώς ανάβει το άγιο φως, αλλά αν μετέφερα με πιστότητα τις θέσεις του Ισίδωρου, ότι δηλαδή ανάβει ο ίδιος το άγιο φως (με αναπτήρα ή σπίρτα). Και το δικαστήριο, τόσο το αστικό όσο και το ποινικό, αποφάνθηκε ότι τις μετέφερα με πιστότητα.

Άρα η μόνη πια γραμμή άμυνας -χάρτινη, όπως θα δούμε- των υποστηρικτών του θαύματος είναι να χρεώσουν στον Ισίδωρο αναξιοπιστία. Στην ουσία αυτού του ισχυρισμού (αναξιοπιστία) εμπεριέχεται βαρύτατη μομφή κατά του Ισίδωρου. Ότι δηλαδή είναι ένας κοινός ψεύτης, προδότης της πίστεως και της Ορθοδοξίας, καθώς αμφισβήτησε ψευδόμενος το “θαύμα των θαυμάτων”.

Είπε όμως ψέματα ο Ισίδωρος;

Ας προσπεράσουμε το γεγονός ότι δεν είχε κανένα λόγο να πει ψέματα, και ας υποθέσουμε ότι είπε. Σε ένα τόσο σημαντικό θέμα, με ιστορία 11 αιώνων, για το οποίο συρρέουν δεκάδες χιλιάδες άνθρωποι από όλο τον κόσμο κάθε χρόνο στα Ιεροσόλυμα, ποια θα ήταν η εύλογη αντίδραση του Πατριάρχη αλλά και της ίδιας της αγιοταφιτικής αδελφότητας;

Είναι κάτι παραπάνω από βέβαιο, πως αν ο Ισίδωρος αμφισβητούσε το «θαύμα των θαυμάτων» με ψεύδη, δεν θα μπορούσε να σταθεί στα Ιεροσόλυμα. Πριν προλάβει ο πατριάρχης, οι ίδιοι οι αγιοταφίτες θα του έδειχναν την πόρτα της εξόδου (όπως έκαναν και με τον πατριάρχη Ειρηναίο).

Όμως εδώ συνέβη ακριβώς το αντίθετο. Όχι μόνο δεν είχε καμία επίπτωση -παρέμεινε σκευοφύλακας και ηγούμενος του Παναγίου Τάφου- αλλά «η Ιερά ἡ Ἁγία καί Ἱερά Σύνοδος τοῦ Πατριαρχείου Ἱεροσολύμων ὑπό τήν Προεδρείαν τῆς Α.Θ.Μ. τοῦ Πατρός ἡμῶν καί Πατριάρχου Ἱεροσολύμων κ.κ. Θεοφίλου»:

Α. στις 25/09/2019 «Διώρισεν ὡς Ἀντιπρόεδρον τοῦ Ἐκκλησιαστικοῦ Πρωτοδικείου τόν Σεβασμιώτατον Ἀρχιεπίσκοπον Ἱεραπόλεως κ. Ἰσίδωρον» (εδώ η απόφαση), και

Β. στις 7/09/2020 «Διώρισε τόν Γέροντα Σκευοφύλακα τοῦ Παναγίου Τάφου Σεβασμιώτατον Ἀρχιεπίσκοπον Ἱεραπόλεως κ. Ἰσίδωρον μέλος τῆς Ἁγίας καί Ἱερᾶς Συνόδου» (εδώ η απόφαση)

Τα παραπάνω δυο γεγονότα -και ειδικά ο διορισμός του στην Ιερά Σύνοδο, περίπου ενάμιση χρόνο μετά τη δημοσιοποίηση της μαρτυρίας του- σε συνδυασμό με την παραμονή του στην άκρως τιμητική θέση του σκευοφύλακα και ηγουμένου του Παναγίου Τάφου, μαρτυρούν και βεβαιώνουν ότι δεν κινήθηκε καμία διαδικασία εναντίον του. Άρα είπε την αλήθεια!

Ακριβώς την ίδια αλήθεια που είπε ο μακαριστός μητροπολίτης Κορνήλιος και ο αρχιεπίσκοπος Θεοφάνης, και ουδείς τους ενόχλησε. Μάλιστα, όπως είδαμε, ο Θεοφάνης έφτασε να δώσει μέχρι και ένορκη κατάθεση ότι δεν υφίσταται θαύμα. Κανείς δεν τόλμησε να τον βλάψει. Ο λόγος είναι απλός και θα τον επαναλάβω: διότι άπαντες γνώριζαν την αλήθεια.

Ωστόσο πρέπει να σημειωθεί εδώ, ότι τόσο η παραμονή στη θέση του όσο, κυρίως, και ο διορισμός του στην Ιερά Σύνοδο, δεν πρέπει να εκληφθεί ως ανταμοιβή γι’ αυτό που έκανε. Όπως γνωρίζω πολύ καλά, αυτό ήταν αποτέλεσμα πίεσης του Αρίσταρχου προς τον Πατριάρχη για να στηριχθεί ψυχολογικά το πνευματικό του παιδί, καθώς όπως ομολογούν στη μαρτυρική κατάθεσή τους δυο αγιοταφίτες, εκείνη την εποχή «ήταν σε άσχημη ψυχολογική κατάσταση… έχει κλειστεί στον εαυτό του» και εξηγούν το λόγο.

Ναι, όλα δείχνουν ότι ο Ισίδωρος τρομοκρατήθηκε. Ο δε Αρίσταρχος οργίστηκε. Την στάση του πρώτου την προέβλεψε ο αρχιεπίσκοπος Νικηφόρος Θεοτόκης με τα λόγια «δεινόν τι παθεῖν δεδιττόμενος».
  

Η ιστορική αξία της κατάθεσης Αρίσταρχου

Στην ποινική δίκη, πέρα από την ομόφωνη αθώωσή μου από όλες τις κατηγορίες, η κατάθεση του αρχιγραμματέα του Πατριαρχείου συνιστά ιστορικό ντοκουμέντο. Σε αυτή, αν και «οχυρωμένος» (δική του λέξη) πίσω από τον ισχυρισμό της «εξομολόγησης», την οποίο επικαλέστηκε για να αποφύγει να αποκαλύψει τις μεταξύ μας συνομιλίες -και κυρίως όσα ο ίδιος μού αποκάλυψε- σε δύο σημεία της κατάθεσής του «έσπασε» και παραδέχθηκε ότι δεν υφίσταται θαύμα έτσι όπως το εκλαμβάνει ο απλός πιστός. Στο πρώτο σημείο παρομοίασε λοιπόν την τελετή του Αγίου Φωτός με την τελετή του Αγιασμού και του Ευχελαίου. Είπε: «Όταν παραδείγματος χάριν λέμε τελετή του Αγίου Ευχελαίου, θα μου πείτε είναι θαύμα; Θα σας πω, το θαύμα συμπεριλαμβάνεται μέσα στην τελετή, τί θα μου πείτε γι’ αυτό; Όταν λέμε τελετή του Αγιασμού, του μικρού Αγιασμού ή του Μεγάλου Αγιασμού, και με ρωτήσετε είναι θαύμα; Ε, τί θα σας απαντήσω σε αυτό, η λέξη τελετή τα λέει όλα και δεν χρειάζεται να εξερευνούμε εμείς».

Στη θέση του, που κατέληξε σε ερώτησή, «το θαύμα συμπεριλαμβάνεται μέσα στην τελετή, τί θα μου πείτε γι’ αυτό;», η απάντηση είναι εύκολη, και βέβαια την γνώριζε καλύτερα απ’ όλους μέσα στην αίθουσα του δικαστηρίου. Ο αγιασμός, για παράδειγμα, των υδάτων είναι ζήτημα πίστης. Είτε πιστεύεις ότι αγιάζονται (θαύμα με όρους θεολογίας) είτε όχι, το νερό είναι εκεί. Το ίδιο και το ελαιόλαδο στο Ευχέλαιο. Το ίδιο και ο άρτος και οίνος στη Θεία Ευχαριστία. Τίποτα από αυτά δεν πέφτει από τον ουρανό.   

Το δεύτερο σημείο της κατάθεσης είναι ακόμα πιο αποκαλυπτικό. Στην πιο κρίσιμη ερώτηση, αναφορικά με τον τρόπο αφής του Αγίου Φωτός, «Μπορείτε να βεβαιώσετε με το χέρι στο Ευαγγέλιο ότι πρόκειται για θαύμα;» μπορούσε να απαντήσει με ένα βροντερό «ΝΑΙ», φέροντας την πλευρά της υπεράσπισης ενδεχομένως σε δύσκολη θέση. Ωστόσο δεν το έκανε. Αντ’ αυτού απάντησε: «Εξαρτάται το πώς θα προσδιορίσουμε το θαύμα. Εγώ ως αγιοταφίτης που ζω 60 χρόνια εκεί το θαύμα το βλέπω… Πού το βλέπω; Το βλέπω στις χιλιάδες του κόσμου που συνωστίζονται εκεί, στις χιλιάδες του κόσμου που αναμένουν με προσμονή και με πίστη και με χαρά στην ελπίδα την οποία τους δίνει η παραλαβή του Αγίου Φωτός»

Στην πιο σημαντική ερώτηση, που βρίσκεται στα χείλη εκατομμυρίων ανθρώπων που αναζητούν την αλήθεια, απάντησε ότι, ναι, βλέπει θαύμα αλλά πού; «Στις χιλιάδες του κόσμου που συνωστίζονται εκεί».
Με αυτή την απάντηση έγινε, χωρίς να το θέλει, άλλος ένας Ισίδωρος. Και μάλιστα έγινε ο πρώτος αγιοταφίτης που, σε δικαστική αίθουσα, ουσιαστικά αποκήρυξε δημόσια το θαύμα της αφής του Αγίου Φωτός.

Μετά την ιστορική μαρτυρία του Ισίδωρου, του Κορνήλιου, και του Θεοφάνη, προστέθηκε ανέλπιστα άλλη μία καταγεγραμμένη άρνηση του θαύματος. Αυτή τη φορά από τον πνευματικό πατέρα του Ισίδωρου.

Επίλογος

Καθώς η δικαιοσύνη αποφάνθηκε ότι στο βιβλίο μου κατέγραψα ακριβώς όσα μου είπε ο Ισίδωρος, ο ισχυρισμός ότι είπε ψέματα διαψεύστηκε -εκ των πραγμάτων- από τον ίδιο τον Πατριάρχη, σύσσωμη την Ιερά Σύνοδο και όλους τους αγιοταφίτες.

Με τη στάση και τις αποφάσεις τους, από τη μία προστάτευσαν τον Ισίδωρο και από την άλλη προσπάθησαν να βλάψουν εμένα που μετέφερα ακριβώς τα λόγια του.

Την απάντηση σε αυτό το παράδοξο βρήκα στα γεμάτα οργή λόγια του φύλακα του Παναγίου Τάφου μοναχού Χρύσανθου, όταν επισκέφτηκα τα Ιεροσόλυμα, μετά την έκδοση του βιβλίου: «Αυτό που έκανες να αποκαλύψεις το μυστικό, δεν ήταν δική σου δουλειά. Ήταν δική μας»

Δεν του απάντησα. Λίγους μήνες αργότερα έμαθα κάτι που δεν ήξερα: ότι σε εργασίες ξένων ιστορικών, το “θαύμα του αγίου φωτός” αναφέρεται ως Greek fraud (ελληνική απάτη), και αλλού “ίσως η πιο προσβλητική απάτη που υπάρχει στον κόσμο“.

Τώρα θα του απαντούσα:
Ναι, ήταν δική μας δουλειά, εμάς των Ελλήνων, να αποκαταστήσουμε την αλήθεια.
Και ταυτόχρονα να ζητήσουμε συγγνώμη που εξαπατήσαμε τόσους πολλούς, για τόσο πολύ.

ΤΕΛΟΣ